Waar recht werd gesproken en
bier werd getapt

W

Wapen van Heemstede

Wilhelminaplein 4, Heemstede

Toen ambachtsheer Adriaan Pauw, een koopman uit Amsterdam, een tapvergunning afgaf aan zijn schout was dat het begin van vier eeuwen horeca aan het oude dorpsplein van Heemstede. De herberg onderging menig metamorfose, waarbij bij de laatste veel verloren ging. Gelukkig bleek bij de restauratie dat vele prachtige authentieke bouwelementen gespaard zijn gebleven.

1620
Bouw
16e en 17e eeuw
Schoutenhuis
1622
Herberg/ tapperij
1973
Rijksmonument
2007
Leegstand
2013
Stadsherstel eigenaar
2016
Restauratie
Nu
9 Woningen
Schoutenhuis
Aan de ‘kaeck’ stellen

De Amsterdamse patriciër Pauw kocht heerlijkheid Heemstede

Wilhelminaplein 4 hoort met de naastgelegen Oude Kerk, het Oude Slot en voormalig herberg ‘Het Dubbeld Ancker‘ (ook van Stadsherstel) tot de oudste gebouwen van Heemstede. Het komt al voor op de kaart uit 1627 van Balthasar Florisz van Berckenrode. In de 16e en 17e eeuw was het in gebruik als ‘regthuis’, met op het plein aan de voorzijde de ‘kaeck’, de schandpaal. Hier vergaderden schout en schepenen en sprak de schout recht in de kleine strafzaken. Dit deed hij uit naam van de heer van Heemstede.

De Amsterdamse koopman Adriaan Pauw (1585-1653), afkomstig uit een vooraanstaand patriciërsgeslacht was zo’n ambachtsheer. Al op 25-jarige leeftijd had hij het gebracht tot hoogste ambtenaar (pensionaris) van Amsterdam, de grootste en rijkste stad van de Republiek. Net als zo vele rijke hoofdstedelijke kooplieden kocht hij een buitenplaats in Kennemerland: het slot in Heemstede. Daarnaast kocht hij de ambachtsheerlijkheid Heemstede.

In 1622 stelde Pauw Jan van Asch aan als schout. Hij pachtte het schoutenhuis en kreeg ook toestemming de functie van kastelein uit te oefenen, waarmee hij wat extra inkomsten verdiende. Sinds de tijd van schout-kastelein Van Asch is deze plek onafgebroken een horecagelegenheid geweest.

Herberg
400 Jaar horeca

61.000 Liter wijn en brandwijn in één jaar tijd

Uit de cijfers lijkt Heemstede een buitensporig dorstige gemeente te zijn. In 1766 wordt in totaal 24.800 stoop wijn en brandewijn geconsumeerd, dat is ongeveer 61.000 liter. En dat terwijl de gemeente in die tijd ongeveer 1200 inwoners telt. Heemstede is echter ook een doorreisbestemming en kent al vroeg toeristen, voornamelijk uit Amsterdam, die voor dagjes en gedurende de zomermaanden hun vertier komen zoeken in deze lommerrijke omgeving. Het aantal herbergen is in verhouding dan ook erg hoog. In 1854 kent Heemstede 23 herbergiers en tappers, van alle ambachten, bedrijven en neringen zijn er alleen méér kleerblekerijen, namelijk 24. In 1867 is het aantal blekers gedaald, het aantal kasteleins juist gestegen tot 27, naast nog eens 4 sociëteitshouders en 4 biljarthouders.

Het Wapen van Heemstede heeft een gunstige locatie aan het plein, het oudste van Heemstede, waar wegen uit alle windstreken naartoe leiden. In de stukken van een executieverkoop van de herberg in 1707 wordt voor het eerst de naam ‘het Wapen van Heemstede’ genoemd.

Het Wapen kent in de loop der tijd vele eigenaren en uitbaters. Verscheidene Amsterdamse kooplieden hebben de herberg in eigendom, maar laten het werk doen door een kastelein-herbergier.

Verbouwingen
Aanbouwen aan alle zijden

Met een podium voor de toneelvoorstellingen

Bij de koop in 1771 door Frederik Adolf Vogelesang is een kolfbaan inbegrepen. Bij het kolfspel worden punten gescoord door de bal met een ‘kliek’ (slaghout) tegen een paal te slaan. Het kortebaanspel komt al voor in de middeleeuwen en de meeste banen waren toen nog in de open lucht.

De herberg zelf bestaat uit een kamer aan de voorzijde, met uitzicht op de weg en een achterkamer uitkijkend over tuin en molenwerf. Beneden zijn een keuken, een kook-/was vertrek, een kantoortje en een voorhuis. Op de verdieping bevinden zich de mangel- en kleerzolder. Verder zijn er een koetshuis en een stalhouderij. Voor het huis staan twee zitbanken. Halverwege de 19e eeuw wordt het gebouw door eigenaar en timmerman Lemmermans grondig verbouwd tot een etablissement met 12 kamers.

Ook de buitenzijde verandert in de loop der jaren ingrijpend. De oorspronkelijke trapgevel wordt in de 18e eeuw vervangen door een kroonlijst en rond 1900 krijgt het terras een overkapping, niet veel later omgebouwd tot een houten serre. Aan de achterzijde worden verschillende aanbouwen gerealiseerd, waaronder een podium voor toneelvoorstellingen in 1903. Hieruit blijkt wel dat de herberg ook lokaal een grote sociale rol vervult.

Emilie Tibboel-Geuer en Martinus Tibboel op hun trouwdag in 1918

In 1928 erft Emilie Tibboel het Wapen als haar vader overlijdt. Zij is de weduwe van Martinus Tibboel die in 1920 is verongelukt, en de eigenaresse van de bakkerij een paar panden verder: ons pand op nummer 12. We maakten een filmpje waarin bakkersfamilie Tibboel aan bod komt.
Lees meer & bekijk het filmpje
Verval
Pandaberen

Het verval leidt tot een impasse bij de herontwikkeling van het Wilhelminaplein

In 1929 verkoopt Tibboel het koetshuis en de stalhouderij, die al sinds 1890 verhuurd werden. Tussen 1952-1968 is Thoolen eigenaar en uitbater. Hij koopt het belendende woonhuis op nummer 6, wat in 1963 wordt samengevoegd met nummer 4.

Eind jaren tachtig loopt de klandizie terug en bij de verkoop in 1991 betekent dit ook het eind van de naam ‘het Wapen van Heemstede’. Het roer gaat drastisch om als ‘Pandahof’ zich er vestigt.

Waar de vorige eigenaren nog verbouwden en moderniseerden maar “te waken voor behoud van het karakter”, gaat het nu alsnog mis: de nieuwe eigenaar sloopt het totale interieur en breekt alles door. De opkamer met de schouw en glas-in-lood ramen verdwijnt en ook de kleine vierkante ruitjes van de serre. Daarvoor in de plaats komen grote pandaberen en reclameopschriften. Pandahof loopt vanaf het begin slecht en in 2007 worden de deuren definitief gesloten. Het verval treedt snel in.

Het leidt zelfs tot een impasse bij de herontwikkeling van het Wilhelminaplein: de plannen worden in 2010 stilgelegd en budget dat gereserveerd was wordt vrijgegeven als het Wapen zienderogen – en zonder zicht op verandering – achteruit gaat. Het wachten is op een geschikte koper.

Rol Stadsherstel
Beloond met Erfgoedprijs

In goed overleg met de gemeente Heemstede kocht Stadsherstel de panden Wilhelminaplein 4 en 6. Was de herberg in vroeger dagen prominent gelegen aan het centrale plein van Heemstede, inmiddels is het centrum van de gemeente verschoven en kent de buurt vooral een woonbestemming en wat kleine middenstand. Om het project haalbaar te maken was een herbestemming dan ook nodig.

We realiseerden negen woningen in het complex, waarbij oog voor de historische kwaliteit van het pand in het oude hart van Heemstede voorop stond. Zeker aan de voorzijde brachten we de oorspronkelijke uitstraling terug. Aan de achterzijde, gelegen aan een binnenplaats, was ruimte voor wat creatieve vrijheden door de architect.

Het eindresultaat leidde tot de uitreiking van de Burgemeester David Eliza van Lennep Erfgoedprijs in 2017. Deze Erfgoedprijs van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek wordt jaarlijks toegekend voor behoud en versterking van cultureel erfgoed aldaar. Het oordeel van de jury: “We zien hier een voorbeeldige restauratie van een voor Heemstede zeer belangrijk monument. Met herbestemming als uitgangspunt en uitgevoerd met veel kennis van het monument en met veel respect voor de historische kenmerken. De jury waardeert het ook dat historische constructies, bouwmaterialen en onderdelen zichtbaar zijn gelaten of weer zichtbaar zijn gemaakt.”

Restauratie
Ambachtswerk

Er bleken nog verrassend veel authentieke details bewaard gebleven

De panden waren in zo’n slechte staat dat ze niet veel meer konden hebben, maar bij de restauratie bewezen alle betrokken partijen maar weer eens dat je met veel aandacht, vakmanschap en liefde wonderen kunt verrichten.

Ondanks dat er binnen rigoureus is gesloopt en vertimmerd bleken – een aantal vuilcontainers later – toch nog verrassend veel authentieke details tevoorschijn te komen. Zoals een prachtige, complete moeder-en-kind balkenconstructie en de oudste kelder van Heemstede, met kruisgewelven en vanuit een van de appartementen via de originele stenen trap te bereiken. De opkamer erboven is teruggebracht.

Bij de bouw van de serre aan de voorzijde is destijds veel van de oorspronkelijke gevel en toegang gesloopt. Wel zijn de natuurstenen hoekblokjes en klezoren weer mooi in het zicht gebracht. Deze zijn vroeg 17e-eeuws en ontbreken bij de verdieping: hieraan is te zien dat die later is opgemetseld.

Aan de achterzijde is door eerdere aanbouwsels weinig bewaard gebleven. De architect heeft hier gekozen voor een groot, modern kozijn. Wel bewaard gebleven is de oude karakteristieke gemetselde top met tuitgevel en prachtig gesneden metselwerk in oude steentjes en daarin een origineel oud kloostervenster met luik uit de oudste bouwperiode. Leuk detail: de binnenplaats is bestraat met klinkers afkomstig van ons Huis ter Kleef in Haarlem.

Dendrodatering
Jaarringen als streepjescode

Gebouwd met hout uit als Duitsland en Scandinavië

Om erachter te komen hoe oud de oudste delen van het pand dat er nu nog staat nu eigenlijk zijn, hebben we dendrochronologisch onderzoek laten uitvoeren. Met een speciale holle boor zijn monsters genomen uit de houten balken, waarna het opeenvolgende patroon van brede en smalle jaarringen als een soort streepjescode ‘gelezen’ kan worden. Deze monsters zijn vervolgens onderzocht door Duitse en Deense laboratoria, waaronder de grootste databank in Duitsland: een specialistisch werkje.

Bij Wilhelminaplein 4 zijn monsters uit de kapconstructie van het pand geboord. Het oude metselwerk en de opzet van de constructie zelf, met oude telmerken in de spanten en met eiken krommers als spantbenen en grenen dekbalken, wezen al in de richting van een 17e-eeuwse datering.

Aan de hand van de monsters, van eiken en naaldhout, kan met zekerheid gesteld worden dat het oudste deel van het huidige pand uit het begin van de jaren 20 van de 17e eeuw stamt. Net als ons pand aan de Kloveniersburgwal 44 stamt het eikenhout behalve uit West-Duitsland uit Scandinavië. Dit komt overeen met de tekening van het vrij herkenbare gebouw op de tekening van Balthasar Floriszoon van Berckenrode uit 1627.

Meer informatie

Bronnen:
Archief Stadsherstel
Canon van Nederland
Heemsteedse Courant (21 maart 2014)
Heerlijkheden (nr. 152, 2012 | nr. 158, 2013 | nr. 169, 2016 | 171, 2017)
hvhb.nl – Winkels Wilhelminaplein
Ilibrariana – De horeca van Heemstede en Bennebroek in verleden en heden
Noordhollands Dagblad, Adres Ongewoon (9 juni 2021)

Aan dit project hebben meegewerkt:
Architect: Rappange & Partners Architecten
Constructeur: Pieters bouwtechniek
Bouwkundig aannemer: Holleman & Zonen
Installatieadviseur: ingenieursburo linssen b.v
E-installaties: Spiering Elektrotechniek
W-installaties: Dibo Installatietechniek
Schilder: Rijs Schilderwerk
Bouwhistorische opname: Enderman, bureau voor bouwhistorie

Dit project is mede mogelijk gemaakt door:
Prins Bernhard Cultuurfonds
Gemeente Heemstede

Cookie toestemming
Wij gebruiken cookies om uw gebruikerservaring te optimaliseren en het webverkeer te analyseren. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Lees meer over hoe wij cookies gebruiken. Als u akkoord gaat met ons gebruik van cookies, klikt u op "Ok, ik wil verder".
instellingen
Functionele cookies: deze cookies zijn nodig voor een goed werkende website
Analytische cookies: deze cookies worden gebruikt om statistieken van de website bij te houden. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Tevens wordt het laatste octet van het IP-adres automatisch gemaskeerd.