Koestraat 13

Jan van der Heijden, Sweelinck en burgemeester Wim Polak

Deze straat is ontstaan in de tweede helft van de 16e eeuw. Het schijnbaar onbelangrijke straatje kent in 1690 een bekende inwoner, Jan van der Heijden, o.a. uitvinder van de brandspuit. Op nummer 15 woont (na 1590) de stadsorganist en componist J. P. Sweelinck. Ernaast, op nummer 13, is een plaquette geplaatst ter herinnering daaraan. En in deze straat wordt in 1924 Wim Polak, de latere burgemeester van Amsterdam, geboren.

Dat de Koestraat, in een Joodse buurt en bij de Nieuwmarkt, een levendige straat is ligt voor de hand. De markt op de Nieuwmarkt beperkt zich niet tot dat plein en het plein wordt ook onderverdeeld. Zo staat bij de verkoop “soort bij soort”. Op de gracht tussen de Koestraat en de Barndesteeg worden door tuinders van de geestgronden rond Hillegom geneeskrachtige kruiden verkocht. Deze handel leidt onder andere tot de kruidenzaak van Jacob Hooy.

De Joodse bevolking is uitgesloten van bij lidmaatschap van de gilden waardoor de handel één van de beroepen is waar zij vaak in terecht komt. De Koestraat ligt op een mooi punt, tussen de handel op de Nieuwmarkt, de synagoges op Uilenburg en rond het Jonas Daniël Meijerplein en nabij de Jodenbreestraat. Vandaar dat vlak voor de tweede wereldoorlog deze straat veel Joodse bewoners kent.

Van arm tot groot humoristisch goochelaar

In 2015 is in het Gemeentearchief een presentatie te zien rondom ‘Professor Ben Ali Libi’, de man die als illusionist en goochelaar tot ver in de donkere oorlogsjaren voor een lach en verwondering wist te zorgen.
Zijn echte naam is Michel Velleman (1895-1943). Hij weet zich als ‘humoristisch goochelaar’ in de jaren dertig te ontworstelen aan de armoede. Met zijn ouders, vijf broertjes en zusjes woont hij op een halve etage 2 hoog in dit pand. In het dossier van de sociale dienst zijn documenten te vinden over zijn straatarme ouders zoals ziekenbriefjes, want zijn vader was hartpatiënt. Maar ook zijn er nog briefjes bewaard waarin ze aangeven dat ze het zo slecht hebben en waar ze om steun vragen. In een ander document staat goed verwoord hoe de toestand in huize Velleman was:

“Ja de toestand is daar verschrikkelijk bedden zijn er niet, ze liggen geheel onder lompen dus verlang ik zo spoedig mogelijk voldoende bedden.” (Michel is dan 15 jaar).

Jesajas Ruben Velleman, vader van Michel, wordt in 1873 in Groningen geboren. Op zijn 19e trouwt hij met de behangersdochter Aaltje Noort. Hij heeft vele beroepen; venter, handelsreiziger, toneelknecht, muzikant, artiest. Met zijn gezin komt hij in 1901 aan in Amsterdam. Hij overlijdt In 1910 en dan komen we Michel voor het eerst tegen als goochelaar.

Hij is hofgoochelaar en feestarrangeur

De meeste Joodse artiesten komen uit arbeidersgezinnen, want pas vanaf 1812 mocht je als Jood een beroep uitoefenen en dan nog worden ze vaak geweerd. Goochelen was een vrij beroep dus dat kan wel. Vaak wordt opgetreden op markten ook vaak door de grootste artiesten, zoals het komische duo ’Heel Wat en ½ Wat’ die optreden op het Amstelveld. Ook zien zij er uit als echte ‘gentlemen en performers’. Maar met Michel gaat het beter: In 1921 is hij getrouwd en heeft hij twee kinderen. Ze tooien zich prachtig in mooie jassen met hoeden en ze flaneren vaak op terrasjes en over de boulevard. Hij woont ook mooi in de Biesboschstraat en heeft telefoon. En dat is zeer bijzonder. Hij heeft zich dus gesetteld als goochelaar.

In de jaren ‘30 wordt hij erg populair en treedt hij veel op. Iedereen die hem zijn kunsten ziet vertonen, raakt in zijn ban. Van kinderen tot de echtgenoot van koningin Wilhelmina, prins Hendrik en de Duitse keizer Wilhelm II. Hij laat dan ook op zijn kaartje boven zijn naam een kroontje drukken en noemt zich hofgoochelaar en feestarrangeur.

Joost Prinsen draagt een gedicht over Ben Ali Libi voor

In de oorlog gaat het slechter met hem, hij kan zelfs zijn vergunning van 30 gulden niet meer betalen. Tijdens een razzia in juni 1943 worden Michel en zijn vrouw Anna uit hun woning gehaald en gedeporteerd naar vernietigingskamp Sobibór, meteen na hun aankomst op 2 juli worden vermoord. Dat is precies 12 dagen na het geklop op hun voordeur. Hun dochter die het Syndroom van Down had en andere familieleden waren toen al vermoord. Alleen hun zoon Jacques overleeft de oorlog.

Zonder het ontroerende gedicht van schrijver en dichter Willem Wilmink over Velleman, zou roept de naam Ben Ali Libi nog slechts bij enkelen een herinnering op. In de documentaire Ben Ali Libi (2015) van Dirk Jan Roeleven, draagt Joost Prinsen, door emoties overmand, Wilminks woorden voor. Deze bijzondere documentaire vertelt niet alleen het verhaal van één man die in zijn tijd voor velen belangrijk was, hij vertelt via hem het grote verhaal van de Shoah.

Bekijk hier de documentaire.