Stadspoorten en wat er nog van over is

De aankoop van de Haarlemmerpoort inspireert om op zoek te gaan naar het verleden van Amsterdamse stadspoorten. In het huidige Amsterdam zijn nog enkele poorten die uit verschillende perioden afkomstig zijn: de onderdoorgang bij de Munttoren en de Waag zijn van een andere verdedigingslinie van de stad dan de Muiderpoort en de Haarlemmerpoort. Hoe zat het ook alweer? 

Over stadspoorten

Een stadspoort met zijn poortgebouw vormde een onderdeel van een stadsmuur of stadswal en was oorspronkelijk vooral een verdedigingswerk. Ze werd dan vaak met een toren gecombineerd als poorttoren. Amsterdam heeft verschillende stadsmuren en poorten gekend. Bij uitbreidingen van de stad werd de muur verplaatst naar de nieuwe stadgrens en dus langer met meer (nieuwe) poorten. De oude werden dan vaak gesloopt. Vandaar dat er in totaal maar liefst vier Haarlemmerpoorten geweest zijn.  

De oudste poorten

In de 14e eeuw had Amsterdam drie stadspoorten: De Haarlemmerpoort, de Bindwijkerpoort (bij de Kalverstraat) en de Sint Olofspoort. In de 15e eeuw kwamen daar de Jan Roodenpoort en de Sint Antoniespoort bij. Van deze Middeleeuwse torens is niet veel meer over, maar toch… Een Haarlemmerpoort bestaat nog steeds, al is de huidige inmiddels de vierde poort die vanuit de richting Haarlem toegang geeft tot de stad. Ook werd elke nieuwe poort steeds een stukje verder opgeschoven van het centrum af. 
Van De Sint Olofspoort, genoemd naar een vorst van de Vikingen die zich rond het jaar 1000 bekeerde tot het Christendom, resteert alleen nog het steegje tussen Warmoesstraat en Zeedijk. De Jan Roodenpoort is in 1829 gesloopt wegens bouwvalligheid. Maar de fundering, met daarin de kerkers, bestaat nog steeds. In het plaveisel van de Torensluis is met keitjes de omvang van de poort aangegeven.

De stadsmuur van Maximiliaan met vijf poorten

De Gelderlanders en Utrechters vormden een bedreiging voor Amsterdam vond Maximiliaan van Oostenrijk, die korte tijd keizer was over ons grondgebied. Na zijn bezoek aan Amsterdam in 1481 besloot hij dat er een stenen stadsmuur moest komen. De Haarlemmerpoort en de St Antoniespoort op de Nieuwmarkt bestonden toen al. Om de bouw van de muur en nieuwe poorten te bekostigen stelde de stad een belasting in: de honderdste penning. De werkzaamheden namen al met al zo'n twintig jaar in beslag. De stadsmuur omringde de hele stad, met uitzondering van het havenfront aan het IJ. De muur werd ondersteund door een aantal halfronde verdedigingstorens, waarvan de Schreierstoren de enige overgeblevene is. De stadsmuur met vijf poorten werd in 1494 feestelijk ingewijd. 

1. Haarlemmerpoort
Deze Haarlemmerpoort had nog een voorganger die in 1506 werd gesloopt. De vervangende poort (hier afgebeeld) werd in 1601 gesloopt.

2. Regulierspoort
De huidige poort onder de Munt is in historische neorenaissance stijl gereconstrueerd in 1885.

3. Sint Antoniespoort 
Hier nog zonder de in 1617 toegevoegde metselaarstoren. Nu de Waag.

 
1. Haarlemmerpoort                          2. Regulierspoort                         3. Sint Antoniepoort

4. Heiligewegpoort
In 1637 werd de oude houten poort versteend naar een ontwerp van Jacob van Campen. Bij de vierde uitleg kwam de poort binnen de stadsomwalling te liggen. In 1664 is de poort gesloopt.

5. Korsjespoort
De Korsjespoort die bij de huidige Blauwburgwal stond is bij de stadsuitbreiding in de 17e eeuw verloren gegaan.

 
4. Heiligewegpoort                                                                      5. Korsjespoort

De bolwerken met acht poorten in de 17e eeuw 

In de 17e eeuw groeide de stad razendsnel. Tijdens de stadsuitbreiding (derde uitleg) werd in 1610-1613 begonnen met aanleg van een vijf meter hoge stadsmuur. Langs de Singelgracht werd een stelsel van 26 bolwerken aangelegd. Een bolwerk is een vijfhoekige uitbouw van de stadsmuur waar kanonnen op geplaatst konden worden. De aanleg van de stadsmuur met bolwerken was een enorm bouwproject voor die tijd. Kilometers damwand werden gemetseld, grachten uitgegraven, bruggen en sluizen gebouwd. De gehele omwalling had bij voltooiing een lengte van zo'n acht kilometer en telde naast de 26 bolwerken ook acht stadspoorten. Rond 1663 was het enorme project gereed. 
De acht stadspoorten gingen om 10 uur ’s avonds dicht en alleen open als er poortgeld werd betaald. Op allerlei ingevoerde waar werd door de poortwachters accijns geheven. De bol-werken hielden bijna twee eeuwen lang stand, maar in de 19e eeuw verloren de muur en bol-werken hun militaire functie. De stadspoorten verkeerden in slechte staat, maar werden lang niet gesloopt omdat ze nodig waren bij het innen van accijnzen. Midden 19e eeuw werden de poorten vervangen door barrières: een hek tussen twee commiezenhuisjes, die op hun beurt overbodig werden toen in 1866 de stedelijke accijnzen bij de stadstoegangen werden afgeschaft. 
De Haarlemmerpoort en de Muiderpoort waren wegens bouwvalligheid al eerder vervangen en zijn daardoor de enige twee poorten die de sloopwoede hebben overleefd. 

1 Haarlemmerpoort (1649)
Deze derde Haarlemmerpoort is een ontwerp van Hendrick de Keijser. De poort stond er vanaf 1618 en werd in 1837 gesloopt.

In 1840 werd de vierde tevens huidige Haarlemmerpoort, de Willemspoort geopend. Officieel staat die op naam van architect Cornelis Alewijn (1788-1839), maar hoogstwaarschijnlijk is deze poort van de hand van B. de Greef, assistent van Alewijn en zoon van voormalig stadsarchitect, Jan de Greef. De opening was op 27 november 1840 (een dag vóór de inhuldiging van koning Willem II). Een inscriptie aan de binnenzijde getuigt daarvan. De met accijnzeninning belaste commiezen en enkele wachthoudende militairen woonden er.

 
Prent: Jan Bulthuis 1790                                                     Tekening: J.M.A. Rieke 1874, 25 jaar Koning Willem III     

2 Zaagmolenpoort (1690)
Deze poort lag ter plaatse van de huidige Lijnbaansgracht 54-55 en is in 1857 gesloopt.

3 Raampoort (1663)
De Raampoort werd in 1844 afgebroken.

 
2. Zaagmolenpoort                                                                 3. Raampoort

4 Leidsepoort (1664)
De Leidsepoort werd ontworpen door Daniel Stalpaert.
Deze poort verving de Heiligewegpoort die na de stadsuitbreiding binnen de stad kwam te liggen. De Leidsepoort was gelegen aan de zuidkant van het Leidseplein, tegenover de huidige Marnixstraat.

5 Weteringpoort (1668)
De Weteringpoort was een gewelfde doorgang onder de wal aan het einde van de Weteringstraat, naast een waterpoort met sluis naar de Lijnbaansgracht.

 
4. Leidsepoort                                                     5. Weteringpoort

6 Utrechtsepoort (1665)
De stadspoort was gelegen aan de zuidkant van het Utrechtseplein, tegenwoordig het Frederiksplein. In 1858 werd ze gesloopt waarna op die plaats het Paleis voor Volksvlijt werd gebouwd.

7 Weesperpoort (1661)                       
De Weesperpoort stond ruwweg op de plek van het huidige Weesperplein en was identiek aan de Utrechtsepoort en de Muiderpoort. De vijand kon er niet uit afleiden op welke plek in Amsterdam hij zich bevond. De stadspoort werd in 1855 gesloopt.

 
6. Utrechtsepoort                                          7. Weesperpoort

8 Muiderpoort (1663)
De eerste poort is in 1769 ingestort wegens problemen met de fundering. In 1770 werd de huidige Muiderpoort gebouwd. Deze nieuwe poort is door stadsbouwmeester Cornelis Rauws (1732-1772) ontworpen in Lodewijk XVI-stijl. Het beeldhouwwerk is gemaakt door Anthonie Ziesenis (1731-1801). Op 9 oktober 1811 reed keizer Napoleon door de poort de stad binnen in een koets getrokken door acht witte paarden.

8. Muiderpoort

Zoals u heeft gelezen zijn er niet veel Amsterdamse poorten overgebleven en in het artikel over de kraak van de poort heeft u kunnen lezen dat het niet veel had gescheeld of de Haarlemmerpoort was er niet meer.   

Bronnen:
Wikipedia, Beeldbank Gemeente Amsterdam, Ons Amsterdam, Amstelodamum