HONDERD JAAR POLITIEGESCHIEDENIS RONDOM HET SPINHUIS

Het hoofdbureau van politie was jarenlang gevestigd in het oude Spinhuis aan de Oudezijds Achterburgwal. Ruimtegebrek deed besluiten de vier buurpanden en drie monumentale gebouwen aan de achterzijde erbij te betrekken. Een gebied in hartje Amsterdam vol historie, waar nu ook meer dan honderd jaar politiegeschiedenis aan toegevoegd is.

Het gebied waar we het over hebben is gelegen tussen de Oudezijds Achterburgwal, Spinhuissteeg, Dwars Spinhuissteeg en Korte Spinhuissteeg. De Spinhuissteeg straatnamen zijn afgeleid van het Spinhuis dat hier vanaf 1957 gestaan heeft. Daarvoor was, in ieder geval vanaf 1419, op deze plek het Sint-Ursulaklooster gevestigd, ook wel het Elfduizend Maagden klooster genoemd. In Amsterdam waren maar liefst 21 kloosters, de meeste lagen in dit deel van de stad. Ze waren oorspronkelijk gesitueerd buiten de stadmuren maar na verloop van tijd, toen de stad zich meer en meer uitbreidde, kwamen ze binnen de stadsmuren te liggen. De Dwars Spinhuissteeg was de plek waar de sloot liep tussen dit klooster en het Paulusbroederklooster, een mannenklooster.

Spinhuis voor bedelaars, dieven en prostituees

De orde van Ursula werd in 1585 opgeheven. Veel gebouwen werden afgestoten en kregen een nieuwe bestemming. Zo kwam er ook het Spinhuis, een tuchthuis voor vrouwen. Het Spinhuis lijkt op het Rasphuis, een tuchthuis voor mannen waar hout van Braziliaanse bomen tot verfpoeder geraspt werd. In het Spinhuis moesten veroordeelde vrouwen vlas en wol spinnen en naaien, werkzaamheden die als typisch vrouwelijk werden gezien. Bezoekers konden tegen betaling de dames achter tralies aan het werk zien, het was zelfs een internationaal bekende toeristische attractie. Bedelaarsters, dievegges en prostituees kwamen in het Spinhuis terecht. Vaak waren dit zeer arme vrouwen, maar ook ontaarde vrouwen van gegoede families.  

1683 Zijgevel, Spinhuissteeg zijde, van het Spinhuis. Links de Oudezijds Achterburgwal en rechts het latere hoekpand van Stadsherstel Dwars Spinhuissteeg/ Spinhuissteeg. Waarin de politie zich ook vestigde.

In 1643 brandde het gebouw af en in 1645 werd op dezelfde plaats een nieuw Spinhuis gebouwd  met een aan Hendrick de Keyser toegeschreven reliëf dat de geseling van twee vrouwen voorstelt. Eronder staan twee regels van Pieter Corneliszoon Hooft:

Schrik niet ik wreek geen quaat maar dwing tot goet
Straf is myn hant maar lieflyk myn gemoet

Het tuchthuis verhuisde in 1782 naar het Nieuwe Werkhuis in de Roetersstraat. Het gebouw werd daarna gebruikt als belastingkantoor en gevangenis in de Franse tijd en vanaf 1833 als hoofdbureau van politie.

1913 Poortje van het voormalige Spinhuis is gebleven in de Spinhuissteeg.

Het pand van een oud burgemeester

De woningen achter het Spinhuis, op  de hoek van de Dwars Spinhuissteeg en de Spinhuissteeg 1A, 3 en 5 behoorden oorspronkelijk ook tot het Sint Ursulaklooster. Het waren huisjes die extra inkomsten brachten. In 1595 kregen deze panden, na het opheffen van het klooster, ook nieuwe eigenaren. In 1610 worden ze verkocht aan Reinier Pauw (1564-1636). Pauw was in de periode van 1604-1620 diverse malen burgemeester van Amsterdam. Hij had veel invloed en was onder andere betrokken bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) . Ook had hij te maken met de stadsuitbreiding en later met de processen tegen Johan van Oldenbarnevelt. Hij was één van de rechters die de raadpensionaris van de Staten van Holland ter dood veroordeelde.

Kleermakersgilde en dolhuis

Daarna wordt nummer 1A, het hoekhuis, verkocht aan het kleermakersgilde. Een gilde was een soort van belangenorganisatie van personen met hetzelfde beroep. Er werd kennis en ervaring uitgewisseld, er werden nieuwe gildeleden opgeleid en het gilde behartigde de belangen van de leden. Vaak had een gilde het alleenrecht op het uitoefenen van het vak, wat leidde tot de zekerheid van kwaliteit van het werk maar ook op een monopoliepositie. In 1669 komt nummer 5 in handen van de regenten van het Dolhuis, nummer 3 blijft in particulier eigendom. In 1808 zijn de drie panden in eigendom van de Hersteld Evangelisch Hervormde Gemeente.  In 1876 werd een bouwvergunning verleend voor het vernieuwen van Spinhuissteeg 1A naar het ontwerp van de bekende architect G.B. Salm. Salm ontwierp een zeer ingetogen gebouw met een typisch 19e-eeuws decoratiemotief.

In 1919 koopt de Staat der Nederlanden de panden. In de krant ‘de Tijd’ werd geschreven dat hierin, in verband met de uitbreidingen van Amsterdam (annexaties van Sloten, Watergraafmeer, Nieuwer Amstel en de dorpen in Waterland), mogelijk het Rijkskadaster  ondergebracht zou (kunnen) worden. Maar dat gebeurt niet. Nog geen twee jaar later, op 16 oktober 1922 verwierf de gemeente Amsterdam deze drie panden op een veiling, waarna het politieapparaat, dat op nummer 1 met ruimtegebrek kampte, hier onderdak vond.

Hoofdbureau vanaf 1833

De politie heeft van 1833 tot 1941 in dit gebied haar hoofdbureau gehad. Beginnende in het oude Spinhuis. Totdat in 1909 het oude politiebureau te klein werd. Er kwam een voordracht van B&W om het pand samen met vier aangekochte panden, links van het oude Spinhuis, te slopen. Er werd toen wel nagedacht om het oude geveltje van het Spinhuis te behouden maar dit bleek niet haalbaar te zijn. Gelukkig was dit toch wel mogelijk en wordt het spinhuis bewaard. Helaas moesten de andere panden wel wijken voor de nieuwbouw, daar werd toen helemaal niet over gerept.

Politiecellen waren in Amsterdam berucht. Ze waren niet alleen klein en kaal, maar vooral erg smerig, aangezien er ook dronken lieden in op werden gesloten. Het toezicht op de arrestanten liet bovendien nogal te wensen over. Oude foto’ s uit de verzameling Hoofdcommissaris Hordijk (1903-1913)

Nog meer uitbreiding en verzakkingen

Toch was dit niet genoeg want in 1920 werden de al eerder genoemde panden aan de achterzijde van het Spinhuis, de nummers Spinhuissteeg 1A, 3 en 5 gekocht. Hier werden verschillende onderdelen van de politie in ondergebracht zoals het bureau Vreemdelingendienst en Algemeene Dienstzaken op nummer 5. In 1940 en 1941 werden er ook oproepen in de kranten gedaan dat in dit pand alle wapens, ook van soldaten, ingeleverd moesten worden. Van hoge kwaliteit zullen de huizen in die tijd niet zijn geweest, want op 30 april 1926 vroeg de politie om te mogen verhuizen “aangezien nr. 5 zo snel verzakt”.  Men moest echter nog tot 1941 wachten voordat de politie een ander onderkomen kon betrekken. De politie verhuisde het hoofdbureau naar een nieuw gebouw aan de Elandsgracht.

Dwars Spinhuissteeg hoek Spinhuissteeg 1A , 3 en 5, links de achterzijde van het Spinhuis.

Weer terug naar de oudste bestemming van de gebouwen: wonen​

Stadsherstel Amsterdam werd door middel van een perceelruil met de gemeente Amsterdam in 1984 eigenaar van de achter het Spinhuis gelegen panden. Ze restaureerde  de panden in 1993 tot negen woningen en twee bedrijfsruimten. Op deze manier heeft de restaurerende organisatie deze monumenten met politiegeschiedenis behouden voor het nageslacht.  In een straal van 45 kilometer rondom de hoofdstad heeft Stadsherstel meer dan 600 panden gered en gerestaureerd.

Meer verhalen en panden met een politiegeschiedenis
Benieuwd welke panden nog meer een politiegeschiedenis hebben en welke u van binnen kunt bekijken? Kijk op www.stadsherstel.nl/politie