Haarlems buiten met rijk Amsterdams verleden

H

Huis met de Beelden/ Huis Eindenhout

Wagenweg 242, Haarlem

Amsterdammers die tijdens de Gouden Eeuw fortuin vergaarden, besteedden dat graag aan grond en bakstenen. Ook buiten de stadsgrenzen, zoals aan ‘Het Huis met de Beelden’. Koopman Gerard Lans liet het in 1793 waarschijnlijk door Abraham van der Hart als ‘buiten’ ontwerpen, de Amsterdamse antiquair H. J. Bill gaf Stadsherstel via zijn testament korting op de aankoop.

We gaan starten met de opknapwerkzaamheden van dit bijzondere monument. Projectleider Ruth van der Puijl legt HIER in het filmpje uit wat we gaan doen.

1793
Bouw Huis Eindenhout
1810
Twee beelden bij het huis
1886
Aanbouw twee zijvleugels
1973
Herman Bill wordt eigenaar
2018
Aankoop Stadsherstel
Nu
Appartementen en deels onderhoud
Rol van Stadsherstel
Woonfunctie gered door Bill

Zo mooi als het Huis met de Beelden er nu bij ligt, zo onbestendig was de toekomst nog halverwege de 20e eeuw. Niet alleen de oude binnenstad van Amsterdam dreigde in de jaren ’60 en ’70 door verkrotting en leegstand te verdwijnen, ook een kolossaal gebouw als Eindenhout vond met zijn vele bewerkelijke vierkante meters zeer moeizaam een duurzame bestemming.

Tot de Amsterdamse antiquair Herman Bill in 1973 ter ore kwam dat de gemeente Haarlem er een kantoor van wilde maken. Kunsthandelaar Bill zette zich indertijd in om de ondergewaardeerde woonfunctie van de historische binnenstad op te waarderen, door panden aan te kopen en te laten registreren. Oftewel: een geestverwant van Stadsherstel.

Bill kocht het Huis met de Beelden voor 125.000 gulden en liet van de 35 vertrekken 8 appartementen maken, in uitvoering trouw aan de oorspronkelijke klassieke stijl. Om het huis en de functie veilig te stellen voor de toekomst, gaf Bill in zijn testament zijn voorkeur voor Stadsherstel als koper aan en dat was niet alles want we konden het met korting kopen. Stadsherstel begint in 2020 met het wegwerken van groot achterstallig onderhoudt en het opknappen van enkele appartementen.

Bekijk op deze pagina ook het filmpje waarin Gerard Bill meer vertelt over zijn Eindenhout.

Meer informatie over het schenken van panden

Voorgeschiedenis
Belastingpachter

Het Dronckenmanshuysje en het Amsterdamse pachtersoproer

Op deze plaats, tegenover de “Droge Hout” stond eerst een nog naamloos huis naast de herberg het ‘Dronckenmanshuysje’, een verbastering van ‘het (Ver)droncken Huysje’, gebouwd op de strandvlakte met drassig en moerassig land. In de transportaktes van 1703 tot 1746 heeft de hofstede wel een naam ‘Endenhout’ , waar het hout ten einde kwam. Een van de eigenaren van de hofstede en het Dronckenhuisje is in 1745 de in Amsterdam (gehate) belastingpachter Christoffel Lublink. Volgens het verhaal zouden tijdens de oproeren tegen de pachters in juni 1748 op plunderen beluste Amsterdammers na een overvloedig onthaal in deze herberg van hun aanvankelijke voornemen zijn afgestapt. In 1775 is er bij de verkoop sprake van “Een kapitale en zeer fraai gelegen hofsteede, genaamd Eindenhout. (…) Inhoudende een herenhuis, tuinmanswoning, koetshuis en stalling, evenals de annex gelegen herberg ‘het Dronckenhuisje’ en landerijen tot de Leidsevaart, groot 11 morgen”(red. landmaat).

In 1787 is er geen sprake meer van een kapitale hofstede maar van een restantdeel als Anna Maria Visscher het verkoopt. Bij gebrek aan gegevens is onduidelijk of sprake was van een brand, storm, natuurramp of iets dergelijks.

Eigenaren
Welgestelde Amsterdammers

De gouden Lans schonk veel aan goede doelen

Wie nu via de openbare weg langs Haarlem-Zuid de stad binnenrijdt, komt langs de nieuwe Eindenhout. Het rijksmonument is te herkennen aan de twee witte marmeren sfinxen die het bordes bewaken en het neo-classistische huis zijn roepnaam ‘Huis met de Beelden’ schonken.

Het huis is in 1793 gebouwd voor de Amsterdamse koopman, leerhandelaar George Gerard Lans (1765-1819). In die periode komen veel buitenverblijven in de directe omgeving van Amsterdam in het bezit van welgestelde Amsterdammers. Gerard Lans stond bekend als ‘de gouden Lans’ omdat hij als aanhanger van de Verlichting veel schonk aan goede doelen.

Bij aankoop was Eindenhout ‘een stuk grond met de daar opstaande schuur en muur, (…) de oprijlaan, (…) te samen groot omtrent 700 roeden’. Een Amsterdamse roede is 13,5m2, dus dat komt neer op 9.000m2. Dat stuk grond is overigens al lang niet meer zo groot; het perceel dat Stadsherstel koopt is bijna 2.500m2.
Koopman Lans liet de resten van het gebouwde afbreken. Zijn kinderen Christiaan Ernst en Margaretha Catharina legden op 16 augustus 1793 de eerste steen van het huidige Eindenhout. De steen zit nog steeds in de straatgevel van het huis, mogelijk is het de oudste ‘eerste steen’ van Haarlem.

Gebruik
Ignatius van Logteren

Huis met de Beelden wordt als woonhuis of zomerverblijf gebruikt

Lans verkocht Eindenhout in 1802 aan Jacob Temmink (1748-1822), die onder meer kassier van de Oost-Indische Compagnie was. De naam ‘Huis met de Beelden’ dankt het pand aan hem. Temmink liet rond 1810 in Italië twee marmeren sfinxen maken. Al wordt dit door nieuw bouwhistorisch onderzoek betwist. Daarin wordt gezegd dat de beelden misschien van de buitenplaats Velserbeek (Velsen Zuid) komen en gemaakt zijn door de Amsterdamse beeldhouwer Ignatius van Logteren.

Op 13 december 1818 verkoopt Temmink Eindenhout voor 45.000 gulden.
Bijna anderhalve eeuw werd het buiten vervolgens een bezit van edelen. Te beginnen met de Amsterdammer baron Henri Theodore van Wijkerslooth van Grevenmachern, Opper- en Neder-Douven, Weckert, Munsecker en Bocholt in Luxemburg (1780-1823), die van 1808 tot 1823 deel uitmaakte van de Amsterdamse gemeenteraad en aan de Herengracht woonde.
Na zijn dood liet hij Eindenhout na aan zijn zuster Maria Geertruida, vervolgens kwam het in 1825 in handen van het invloedrijke geslacht Van Brienen, dat vaak openbare ambten als raadslid, burgemeester en kamerlid bekleedde en goede banden onderhield met Koning Lodewijk en keizer Napoleon. Het verblijf werd per generatie wisselend als woonhuis of zomerverblijf benut.

Architect
Abraham van der Hart

Het ontwerp heeft ook iets weg van Paviljoen Welgelegen

Het in neoclassicistisch stijl gebouwde herenhuis met statige kolommenfacade is grotendeels van hout. Er wordt gezegd dat het ontworpen is door architect P.J.Duyvené, maar bouwhistorisch onderzoek, dat wij onlangs hebben laten uitvoeren, wijst op een andere architect en wel op Abraham van der Hart.
Zo staat er op de bouwtekening, die helaas niet voorzien is van de naam van de architect, de elfdelige schaalstok. Van der Hart plaatst die bijna op al zijn tekeningen en Duyvené niet. Voor Duyvené is de vormentaal van Huis met de Beelden eigenlijk een beetje ouderwets, terwijl Van der Hart deze taal nog toepast bij andere projecten zoals de imitatie van natuursteen in hout en de zuilenportiek.

Ook wijst bouwhistorisch onderzoek uit dat het oude Eindenhout niet geheel gesloopt is. De kelder is bijvoorbeeld hergebruikt.
In 1886 gaven baronesse Angelique van Brienen van de Groote Lindt (1832-1921) en haar echtgenoot Simon d’Alsace bouwmeester Zocher de opdracht om de twee zijvleugels te bouwen.

Verval
Bill

In 1947 wordt het huis aan internist J. Hoge verkocht. Hij wil op het perceel een ziekenhuis plaatsen. Dat ging niet door en het verval van het landgoed zonder bestemming sloeg toe. Er huurden weliswaar artistieke families -Godfried Bomans en Harry Mulisch kwamen er over de vloer- die zich verantwoordelijk voelden voor de leefbaarheid, maar grondig onderhoud bleef achterwege.

Totdat antiquair Bill zich over het pand ontfermt. Het is behoorlijk verwaarloosd, maar het lukt Bill om de monumentale onderdelen te behouden en te restaureren. Zo is de monumentale marmeren hal met ornamenten plafonds en fraai trappenhuis naar de verdiepingen bewaard. Maar ook het stucwerk in de kamers en de schilderingen in de salon, die stucwerk suggereren, zijn er nog.

De totale woonoppervlakte van het huis is circa 1.000 m2, verdeeld over acht appartementen. De tuin is nu voor gemeenschappelijk gebruik. Via diverse paadjes is de fraai aangelegde siertuin met onder andere een recent opnieuw gebouwd theehuisje en diverse zitjes te ontdekken. Het is goed dat het huis in Bills handen kwam, want zonder hem zou het pand er niet zo fraai en misschien wel helemaal niet meer gestaan hebben. Wij nemen graag zijn goede voorbeeld als beschermheer over.

Meer informatie

Bronnen:
Hanny van Steen-Saijet en Jac. Van Steen: Eindenhout; Huis met de beelden. Haarlem, De Vrieseborch, 1993
Bouwhistorisch onderzoek: Uitgevoerd door DeFabryck in 2020
Archief Stadsherstel
Stadsarchief Amsterdam
Beeldbank Rijksdienst voor het Cultureel erfgoed
Beeldbank Rijksmuseum
Delpher

Cookie toestemming
Wij gebruiken cookies om uw gebruikerservaring te optimaliseren en het webverkeer te analyseren. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Lees meer over hoe wij cookies gebruiken. Als u akkoord gaat met ons gebruik van cookies, klikt u op "Ok, ik wil verder".
instellingen
Functionele cookies: deze cookies zijn nodig voor een goed werkende website
Analytische cookies: deze cookies worden gebruikt om statistieken van de website bij te houden. De analytische cookies zijn volledig geanonimiseerd en worden niet gedeeld. Tevens wordt het laatste octet van het IP-adres automatisch gemaskeerd.