Stadsherstelmodel in Caïro?

Caïro is een gigantische, op het eerste gezicht, chaotische stad, doorkruist door enorme snelwegen, tot wel zevenbaans breed, barstensvol auto’s die nog net kunnen rijden. Geen een daarvan zou hier zelfs maar worden toegelaten tot een APK-keuring. Stoplichten zijn er nauwelijks, daarvoor in de plaats is er de claxon, maar als het niet stilstaat rijdt het wonderwel door.

De Stad

Deze stad is in razend tempo naar een inwonertal van naar schatting 21 miljoen gegroeid, veelal dicht op elkaar wonend in hoogbouw. Tezamen met het verkeer, luchtvervuiling, de hitte in de zomer, armoede, kinderarbeid en de repressie na de Arabische Lente (2011) is Caïro te vergelijken met andere zeer problematische steden zoals Lagos, Djakarta en Sao Paulo.

Aantrekkingskracht is er altijd

Maar Caïro is ondanks dat een vriendelijke stad, waar nauwelijks sprake is van straatcriminaliteit. En zal altijd een enorme aantrekkingskracht blijven uitoefenen op toeristen vanwege de piramides in Giza, inmiddels aan de rand van de alsmaar uitdijende stad gelegen, de Islamitische kunst en gebouwen, moskeeën en mausolea én het enorme aantal modernistische gebouwen in de oude binnenstad, waarvan er geen een zou misstaan naast Amsterdamse cinema’s als Rialto, Desmet en Cineac. Vrijwel allemaal ontworpen door Egyptische architecten tussen 1900 en 1960.

Het lijkt een hopeloze zaak in zo’n gigantische stad iets te verbeteren aan je eigen omgeving. En toch zijn er altijd weer mensen die het initiatief nemen om de omgeving aan te pakken, gebouwen en openbare ruimte op te knappen, de bewoners erbij te betrekken en daardoor te emanciperen. Oftewel het reïntegreren van gebouwd erfgoed in het leven van de lokale gemeenschap. Van de overheid valt immers weinig te verwachten. Zo’n initiatief had reeds enige maanden geleden contact opgenomen en nu was ik zelf naar Caïro getogen. In het oude deel aan de westzijde van Caïro ligt sinds de 8^e eeuw een grote Islamitische begraafplaats de ‘City of the Dead’.

City of the Dead

Mensen werden er niet alleen begraven, voor belangrijke personen werden, vaak prachtige, mausolea gebouwd en verrezen er zelfs moskeeën. Maar op de begraafplaats gingen mensen ook wonen. Buiten onze westerse cultuur spelen de overledenen vaak in het dagelijkse leven nog steeds een belangrijke rol. Daarbij wonen is minder vreemd dan je op het eerste gezicht zou denken. Maar hier bleef het niet bij. Arme mensen trokken ook naar de City of the Dead om hoe dan ook ergens te kunnen wonen. Daarmee ontstonden vele besloten binnenplaatsen. De schattingen over het aantal bewoners op de begraafplaats lopen ver uiteen. Zeker is wel dat het om enkele tienduizenden gaat.

City of the Dead – UNESCO werelderfgoedsite – restauratie als particulier initiatief

Bepaalde wijken in de begraafplaats behoren tot de UNESCO Werelderfgoedsite van Caïro. Helaas draagt dat weinig bij aan de bescherming van het gebied. In en rondom een van de belangrijkste complexen, het mausoleum van Sultan Qaitbey  (15^e/16^e eeuw) nam het architectenbureau ARCHiNOS 10 jaar geleden het initiatief dit complex te gaan restaureren. Hiertoe werd een succesvolle fundraising in voornamelijk de Europese Unie opgezet, waardoor met een groep ambachtslieden uit Caïro de restauratie kon aanvangen.

ARCHiNOS organiseert alles zelf, zonder tussenkomt van een aannemer. En ook de winkels die zijn opgezet in het gerestaureerde deel worden door ARCHINOS bestierd. Met de opbrengsten uit de verkoop van de ambachtelijk  geproduceerde waren worden de medewerkers betaald. Maar de grotere, publiekstoegankelijke gebouwen zoals het mausoleum leveren niets op. Er is geen businessmodel en de restauraties dragen niet bij aan de woonfunctie in het gebied. En met deze constatering kwam men op de analogie met Stadsherstel ten tijde van de oprichting van onze organisatie.

Stadsherstel

Een architect binnen ARCHiNOS, Amr Abotawila, had stomtoevallig enkele jaren geleden van de Nederlandse urban planner René Boer (bureau LOOM voor culturele transformaties), die anderhalf jaar in Caïro woonde, het door ons uitgegeven boek ‘Recreation Amsterdam’ ontvangen. Een boek waarin wij het Stadsherstelmodel uitleggen en meer over onze organisatie en gerestaureerde monumenten vertellen. Dit boek is in het Engels en Nederlands in ons Winkeltje te koop. En Amr had het grondig gelezen.

Er werd contact opgenomen en vanaf december 2022 hebben René Boer en ik  enkele malen uitgebreid digitaal overlegd met Amr en Agnieszka Dobrowolski (oprichter ARCHiNOS in 1994, van origine Pools). Zij hadden het plan opgevat woonhuizen, gelegen aan het door hen gerestaureerde site te verwerven, te restaureren en te gaan exploiteren. Dat zijn geen officiële monumenten, maar van groot belang om dit deel van de City of Dead leven in te blazen met woningen, een aantal hotelkamers, winkels etc. Kortom een (bescheiden) business. Hoe zou het Stadsherstelmodel hierin kunnen werken. René Boer, nog altijd actief in de begeleiding van dit soort initiatieven in Caïro moest in september toch in Caïro zijn en ik besloot daarop ook tot een werkvakantie van een week in een stad waar ik al heel lang heen wilde..

De site en de aangrenzende woonhuizen

We bezochten uitgebreid de site en het restauratiewerk en konden de aangrenzende woonhuizen van buitenaf opnemen. Hetgeen nu is en nog wordt gerestaureerd is indrukwekkend.

In gesprekken na het bezoek aan de site hebben we besproken hoe lokale ondernemers zouden willen investeren in de vorm van aandelen, omdat hún buurt wordt opgeknapt. Een vertegenwoordiger van een investeringsmaatschappij was ook aanwezig bij dit gesprek. Het was niet voor het eerst dat dit ter sprake was gebracht en men zag kansen en wilde het zeker onderzoeken. Uitgangspunten zoals voor wie is dit bedoeld, wat is de doelgroep, wie gaan er wonen, kunnen mensen in de buurt worden opgeleid zodat ze kunnen werken in een hotel of winkel, zodat het van onder af wordt gesteund. Leidt het tot emancipatie van de bewoners en zullen nieuwe faciliteiten leiden tot meer (en dan betaald) bezoek aan de prachtige gebouwen in de site. Kunnen die gebouwen op den duur ook enigszins commercieel worden geëxploiteerd. Items die voor een belangrijk deel cultureel bepaald zijn. En waar je alleen maar zicht op krijgt door een concrete casus gezamenlijk uit te werken.

Werken aan het Stadsherstelmodel

Daarom hebben we afgesproken twee huizen uit te werken. Over enige tijd ontvangen we de globale bouwkundige gegevens van twee huizen. Die kan ik samen met René Boer hier uit werken in een (soort van) Stadsherstelmodel. Daar komen ongetwijfeld voorlopige conclusies en bevindingen uit. Die resultaten zullen we bespreken. Tijdens het bezoek konden we al meer inzicht krijgen in de financiële wereld van Egypte. Mocht er dan een vervolg komen zullen we een bijdrage voor het werk en onkosten vragen bij het Prins Claus Fonds en/of Dutch Culture. Dan zou er een samenwerking kunnen ontstaan, maar eerst een zien aan de hand van het eerste onderzoek of we elkaar goed begrijpen en of wij ons voldoende kunnen verplaatsen in de Egyptische context.

Aan het eind van het bezoek deden René Boer en ik een lezing. René over diverse vormen van adaptief hergebruik van gebouwen en ik over Stadsherstel. Omdat ik er al een paar dagen was en daardoor de context beter begreep kon ik de presentatie en het verhaal in de goede vorm gieten. Het werd een mooie avond. Men verwachtte dertig bezoekers (studenten, jonge academici, architecten etc.) maar de zaal stroomde vol met wel 120 aandachtige luisteraars, die aan ons beiden interessante vragen stelden na afloop. Namens de Nederlandse Ambassade waren er zowaar ook drie vertegenwoordigers.

Het was in alle opzichten een boeiend bezoek en heel bijzonder te merken hoe particulier initiatief in restauratie ook in Egypte werkt en men daarbij de weg naar Stadsherstel Amsterdam heeft weten te vinden.